موقعیت تاریخی و جغرافیایی شهر سامرا
شهر سامرا، به سبب وجود مرقد مطهر امام هادی علیه السلام و امام عسكری علیه السلام میان شیعیان جهان از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. این شهر، در 120 كیلومتری شمال بغداد قرار دارد و بر كرانه شرقی رود دجله، میان راه بغداد ـ تكریت واقع شده است یاقوت حموی ساختن این شهر را به «سام بن نوح» نسبت می‌دهد.
پایتخت خلفای عباسی
در سال 221 ق معتصم عباسی به دلیل ترس از شورش سپاهیان و كنترل آن‌ها، دستور احیا و تجدید بنای شهر سامرا را صادر نمود و خلافت را از بغداد به این شهر منتقل كرد. تا سال 279 ق ، مدت 59 سال، مركز خلافت هشت نفر از خلفای عباسی بود(1). در این سال‌ها، سامرا همواره دستخوش درگیری‌های داخلی و جریان‌های سیاسی بود و چیزی جز فساد و تخریب شهر در پی نداشت.(2)
وجه نامگذاری (نام‌ها)
در متون تاریخی، این شهر با نام‌هایی چون: سامره، سامراء، سامراه، سُرّمن رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسكر، زوراء، تیرهان و ناحیه مقدسه نامیده شده است.(3)
در عصر متوكل عباسی، وی برای این‌كه امام هادی علیه السلام را كاملاً تحت مراقبت خود قرار دهد و بین امام و شیعیان جدایی بیندازد، در سال 243 ق امام را به اجبار از مدینه به سامرا آورد و مدت بیست سال و نه ماه تحت مراقبت و كنترل شدید قرار داد. سرانجام آن حضرت را روز چهارشنبه 26 جمادی الاخر سال 254 ق به شهادت رساند و امام، در خانه خود دفن شد. پس از آن بزرگوار، فرزندش امام حسن عسكری عجل الله تعالی فرجه الشریف هم تحت كنترل شدید قرار داشت. آن حضرت هم همان‌جا و در سن 28 سالگی به شهادت رسید و در همان منزل دفن شد و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف كه پنج سال داشت! پس از نماز بر پیكر پدر بزرگوار خود، از دیدگان افراد غایب شد.(4)
در زمان حكومت حمدانی‌ها و آل بویه، بارگاهی برای آن دو امام ساخته شد و در طول تاریخ بعضی از سلاطین و خلفا به توسعه آن بارگاه مقدس پرداختند.
مقام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در سامرا (سرداب مقدس)
امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به مشیت الهی، بر همه جا احاطه دارند و در هر مكان می‌توان برای ظهور آن حضرت دعا و استغاثه كرد؛ اما بعضی مكان‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. یكی از این مكان‌ها، سرداب مقدس سامرا یا سرداب غیبت می‌باشد. سرداب، همان زیرزمینی است كه در مناطق گرمسیری، برای در امان بودن از گرمای تابستان، در خانه‌ها ساخته می‌شد. امام هادی علیه السلام وقتی وارد سامرا شد، برای آسایش اهل بیت خود و محافظت از گرما، چنین سردابی ساخت.و بعد از شهادت، به امام عسكری علیه السلام منتقل شد. سرداب مقدس، مكانی بود كه امام هادی و امام عسكری علیه السلام و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن، به راز و نیاز با خدا مشغول می‌شدند.
این سرداب، امروز در ضلع شمال غربی صحن‌های عسكریین علیهم السلام و در پانزده‌متری بقعه و حرم مطهر قرار دارد.(5)
این صحن، به طول شصت و عرض بیست متر و دارای ایوان و شبستان می‌باشد. روی سرداب، مسجدی وجود دارد كه به مسجد صاحب مشهور است. بر فراز مقام غیبت یا سرداب، گنبدی كاشی‌كاری قرار دارد. بر مدخل ورودی سرداب، دری نصب شده كه به «باب الغیبة» معروف می‌باشد و پشت آن، اتاق كوچكی به طول 2 متر عرض 5/1 متر وجود دارد كه به محل غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مشهور است. چاهی معروف به «چاه غیبت» نیز در گوشه همین اتاق وجود دارد؛ ولی در متون معتبر شیعی، به چاه غیبت یا محل غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره نشده است و بزرگان شیعه نیز به انكار آن پرداخته‌اند. علت این نامگذاری این است كه چون عده‌ای از زائران در داخل سرداب، از حوضی كه محل وضوی امام هادی و عسكری علیهم السلام بوده به عنوان تبرك خاك بر می‌داشتند كم كم به چاه غیبت معروف شد. همین دستاویزی شد تا عده‌ای از ناآگاهان داستان‌سرایی‌هایی كنند و به شیعه نسبت دهند كه آنان معتقدند امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ورود به سرداب، در داخل چاه ناپدید شده است و تا روز ظهور، آن‌جا به‌سر می‌برد.(6) در صورتی كه در منابع معتبر ما آمده است كه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت، میان مردم رفت و آمد دارد و مكان خاصی برای حضرت نام‌برده نشده، و همه ساله در مراسم معنوی حج شركت می‌كند.(7) هیچ یك از علمای شیعه معتقد نیستند امام تا هنگام ظهور، داخل سرداب است و از آن‌جا ظهور می‌كند؛ بلكه در روایات ما آمده است امام علیه السلام از كعبه ظهور می‌كند.(8)
اهمیت سرداب مقدس سامرا
1. خداوند، در قرآن فرموده است:
«فی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ یسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ»(10)
این آیه، قوی‌ترین دلیل بر بزرگداشت منازل و زیارت‌گاه‌های ائمه می‌باشد. این سرداب مقدس هم از آن‌جا كه محل زندگی و دعا و مناجات سه نفر از امامان علیهم السلام بوده، دارای شرافت و قداست ویژه‌ای است؛ دعا و نماز در آن فضیلت دارد و باعث قرب انسان به خدا می‌شود و دعا را به اجابت نزدیك می‌كند.
2. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بر همه مكان‌ها احاطه دارند؛ اما مكان‌هایی چون مسجد كوفه، مسجد سهله، مسجد جمكران، سرداب غیبت … كه از مكان‌های اختصاصی آن حضرتند، همچنین سرداب مقدس از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
3. عاشقان حضرت، از دور و نزدیك به آن مكان تشرف یافته، آن‌جا ندبه و استغاثه دارند و ضمن عبادت و دعا و راز و نیاز با خداوند، برای ظهور ایشان دعا می‌كنند. از انفاس قدسیه حضرت بهره‌مند می‌شوند و چه بسا حاجت‌های گوناگون و مهم آنان برآورده می‌شود؛ لذا از این جهت هم دارای اهمیت است؛ پس شناخت آن مكان و شیوه تعظیم و تكریم و اعمال آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد.(11)
مجلّه امان، علی‌اصغر رضایی
- مؤسسه نورالیقین
- مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی
1. آن هشت نفر عبارتند از: معتصم، واثق، متوكل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی و معتمد. پس از معتمد، معتضد عباسی در سال 279 ق مركز خلافت را دوباره به بغداد منتقل كرد.
2. جمعی از نویسندگان، تاریخ عصر غیبت، ص 51 ـ 52.
3. حموی، یاقوت، معجم البلدان، مجلد 3 (ج 5 و 6)، ص 11 ـ 13.
4. جمعی از نویسندگان، تاریخ عصر غیبت.
5. متأسفانه مزدوران امریكایی و صهیونیستی دشمنان قسم‌خورده اسلام و اهل‌بیت علیهم السلام در سوم اسفند ماه سال 1384 با بمب‌گذاری در حرم مطهر امامان عسكری7 و انفجار آن مكان مقدس و تخریب قسمتی از بارگاه ملكوتی آن دو امام بزرگوار و نیز در 23 خرداد 86 نیز در یك حمله تروریستی و بمب‌گذاری در حرم امامان عسكریین علیهم السلام كه باعث تخریب مناره‌ها و قسمتی از سرداب مقدس شد، بار دیگر بغض و كینه خود را به نمایش گذاشتند؛ و این نشانگر آن است كه ترس و وحشتی كه ظالمان، از زمان عباسیان و از سال 255 هـ ق از دوازدهمین امام شیعیان داشتند، هنوز هم ادامه دارد.
6. سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 120 ـ 121؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 381، فصل 27.
7. اصول كافی، ج 1، ص 337؛ كمال الدین، ج 2، ص 440.
8. معجم الاحادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، ج 3، ص 23، ح 578؛ كمال الدین، ج 16، ص 331؛ اعلام الوری، ج 2، ص 292.
9. نور، 36.
10. موسوی، اصفهانی، مكیال المكارم، ج 2، ص 314.
